Poetin heeft afgelopen zondag de presidentsverkiezingen in Rusland gewonnen.
De prominente oppositieleider Alexei Navalny mocht zich niet kandidaat stellen vanwege een veroordeling die, volgens sommigen, politiek gemotiveerd is. Andere oppositie kandidaten werden door het Kremlin stilzwijgend gesteund, zoals Ksenia Sobchak, dochter van Poetins voormalige mentor. Dat schrijven de economen van ABN Amro in samenwerking met Barry Jongkees, Intelligence Specialist ABN Amro, maar het Kremlin maakt zich nog wel zorgen.
Omdat Poetin van de concurrentie niet veel te duchten heeft, moet hij het feitelijk tegen zichzelf opnemen. De presidentsverkiezing wordt dan ook door veel politieke analisten gezien als een referendum op hoeveel steun de president nog kan rekenen bij de kiezers. De regering zet hoog in: de officiële doelstelling van het Kremlin is dat Poetin 70% van de stemmen krijgt bij een opkomst van minstens 70% (de zogenaamde 70/70-doelstelling). Volgens peilingen lijkt het echter erom te gaan spannen of de 70/70-doelstelling wordt gehaald. Poetin is nog steeds heel populair en bij gebrek aan een beter alternatief blijven veel Russen hem steunen, maar verkiezingen leven niet bij de bevolking omdat een echte strijd ontbreekt. De uiterst lage opkomst (minder dan 50%) bij recente verkiezingen voor de Doema (het Russische parlement) en in de regionale verkiezingen onderstreept deze trend van onverschilligheid.
Protesten kunnen leiden tot marktverstorende effecten …
Na berichten over verkiezingsfraude door Verenigd Rusland, de heersende politieke partij, bij de Doemaverkiezingen in december 2011 en de presidentsverkiezingen in maart 2012, braken de langdurigste en grootste protestacties uit sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Naar alle waarschijnlijkheid zullen er ook een aantal protesten plaatsvinden rond de komende verkiezingen. De uitslag van de verkiezingen in 2012 hadden in eerste instantie een positieve impact of de markt (aandeelkoersen en kapitaalmarktrente stegen), maar de arrestatie van 500 actievoerders zorgde weer voor een neerwaarts effect op de aandelenbeurs. Kortom, onrust op de financiële markten zal niet zozeer afhangen van de uitkomst, maar eerder van het aantal en de grootte van de protesten omrent de verkiezingen.
… en ontevredenheid over structurele problemen is hardnekkig
Een acuter probleem waaraan het Kremlin het hoofd moet bieden, is het groeiende protest in reactie op meer systemische problemen. Deze protesten zullen waarschijnlijk hardnekkiger zijn dan de tijdelijke protestacties naar aanleiding van de verkiezingen (zie grafiek rechtsboven). In juni 2017 braken in honderden steden verspreid over Rusland op grote schaal protesten uit. Deze protesten vloeiden primair voort uit een groeiende ontevredenheid over corruptie en zelfverrijking door de elite, maar ook sociaaleconomische factoren speelden een rol. De economie zit inmiddels weer in de lift, gesteund door de gestegen olieprijzen, maar het reëel besteedbaar inkomen krimpt al sinds 2014 (ondanks de lage inflatie in 2017).
Rusland scoort laag op indicatoren die de kwaliteit van leven meten. Zo is de levensverwachting voor Russische mannen 66 jaar tegen een gemiddelde van 75 jaar voor Europa (inclusief Oost-Europa en de Balkanlanden). De problemen zijn vanwege hun structurele karakter reden tot zorg, maar nog geen enkele onafhankelijke oppositieleider heeft zich weten te profileren op alle thema’s. Zolang Poetin de touwtjes in handen heeft, zullen de protesten naar verwachting de stabiliteit van de regering niet significant beïnvloeden, temeer niet omdat de kiezers apathisch zijn en op dit moment geen goede alternatieven voor het huidige bewind zien.
Nieuwe termijn van Poetin maakt beleidswijzigingen onwaarschijnlijk
Als Poetin aan een nieuwe termijn als president kan beginnen en zich rond de verkiezingen geen grote marktverstorende gebeurtenissen voordoen, verwachten we dat de Russische economie zich verder herstelt in 2018. In de tweede helft van 2017 versnelde de groei, gesteund door de gestegen olieprijzen (zie Rusland Focus: Discipline zal groei bevorderen ). Na in 2015 en 2016 te zijn gekrompen groeide de Russische economie in 2017 met 1,8%. Voor 2018 verwachten we dat de groei verder aantrekt tot 2%. De hogere olieprijzen, de gunstige groeiperspectieven, de nieuwe termijn van zes jaar voor Poetin als president en de verwachting dat in de nabije toekomst geen nieuwe pijnlijke sancties worden opgelegd (zie: Focus Opkomend Europa: Belangrijkste risico’s ): allemaal redenen om te verwachten dat de regering het huidige momentum zal gebruiken om een stabiel macro-economisch fundament te leggen, budgettaire buffers op te bouwen en verder te bezuinigen zodat in de toekomst economische schokken kunnen worden opgevangen.
Stabiliteit en bezuinigingen zijn de pijlers van Poetins economisch beleid
In de afgelopen jaren heeft Poetin er hard aan getrokken om de inflatie te verlagen en de overheidsfinanciën op orde te brengen. Hij is hierin grotendeels geslaagd: de inflatie was eind 2017 gedaald tot 2,5% – dit is ruim onder de doelstelling van 4% van de centrale bank – en de begroting is grotendeels op orde. De overheidsschuld is met 12% van het BBP laag. Vanwege de verbeterende macro-economische stabiliteit verhoogde Standard & Poor’s (S&P) eind februari de kredietstatus van Rusland van junk naar investment grade. Fitch had Rusland al eerder opgewaardeerd tot BBB- (investment grade). Moody’s heeft de junkstatus van Rusland nog gehandhaafd, maar wel met een positieve outlook zodat een opwaardering later dit jaar in het verschiet lijkt te liggen.
Begrotingsklus is nog niet klaar; onder de oppervlakte sudderen problemen…
Om stevige budgettaire buffers op te bouwen, moet nog veel werk worden verzet. In de voorbije jaren is fors ingeteerd op het Reserve Fund en het National Welbeing Fund. In 2008 zat er in beide fondsen gezamenlijk nog USD 200 miljard, maar in 2017 was dit nog maar USD 65 miljard. Inmiddels is een stap in de goede richting gezet: na de inwerkingtreding van een nieuwe begrotingsregel is het ministerie van Financiën verplicht om extra olie- en gasopbrengsten (de meeropbrengst van een olieprijs boven USD 40 per vat) aan te wenden voor de aankoop van vreemde valuta. Concreet betekent dit dat extra budgettaire armslag niet wordt gebruikt om extra overheidsuitgaven te financieren, maar ten goede komt aan het nieuw gevormde Sovereign Wealth Fund (SWF), waarin het Reserve Fund en het National Wellbeing Fundzijn opgegaan. Op deze manier worden budgettaire buffers opgebouwd. In het SWF zit nu ongeveer USD 85 miljard. Hierbij moet echter worden aangetekend dat niet alle activa van het SWF liquide zijn. Het SWF bevat achtergestelde tegoeden bij lokale banken en investeringen in infrastructuur. De totale omvang van het SWF lijkt misschien indrukwekkend, maar het is slechts gelijk aan zo’n 5,5% van het BBP, terwijl de staatsbeleggingsfondsen van andere olieproducerende landen diverse keren groter zijn dan hun totale BBP. We denken dat Poetin zich gaat focussen op de versterking van het SWF en er huiverig voor zal zijn om geld uit het SWF voor andere doeleinden te gebruiken.
… omdat de begrotingsaannames te optimistisch zijn
De nieuwe begroting voor de periode 2018 – 2020 gaat uit van een vermindering van het tekort tot 1,3% van het BBP in 2018, terwijl voor de jaren daarna gestreefd wordt naar een verdere verlaging tot onder 1%. Hierbij moeten de uitgaven sneller dalen dan de inkomsten. Het zal echter niet makkelijk worden om deze doelstelling te halen. Ten eerste zijn er de voorwaardelijke verplichtingen als gevolg van de nationalisatie van drie particuliere banken (Bank Otkritie, B&N en Promsvyazbank, samen goed voor 5% van het BBP) die in de tweede helft van 2017 failliet dreigden te gaan. Ten tweede is in de begroting een heel gunstige koers van de roebel (RUB) gehanteerd. Olie en gas worden verkocht in USD, maar de opbrengsten voor de staat luiden in RUB. Dit impliceert dat een waardestijging van de RUB de inkomsten van de staat zou drukken. Volgens onze berekeningen zouden bij de huidige USD/RUB wisselkoers van 56,7 de inkomsten uit ruwe olie afnemen van 5,8% naar 5,1% van het BBP. [1] Ten derde gaat de hervorming van het pensioenstelsel traag. Het begrote bedrag voor pensioenuitkeringen in de komende jaren ligt onder de feitelijke uitgaven in 2017. We voorzien dus een tekort op dit punt.
Bedrijfsklimaat verbetert nog niet en privatisering wordt uitgesteld
In de recente jaarlijkse toespraak in het Parlement zei Poetin dat verbetering van het welzijn van de Russische bevolking prioriteit heeft. Hij betoogde dat Rusland zijn arbeidsmarktsysteem moet hervormen, moderne goedbetaalde banen moet scheppen, de lokale overheid en de rechterlijke macht moet versterken en voor nieuwe ideeën en initiatieven moet openstaan. Dit verklaart ook waarom volgens sommige analisten het momentum voor structurele hervormingen toeneemt, temeer omdat Poetin aan zijn laatste termijn begint. We zijn pessimistischer over Poetin’s hervormingsplannen. Het is immers niet de eerste keer dat Poetin deze punten aanstipt en in de voorgaande 18 jaar dat hij al aan de macht is, heeft hij weinig bereidheid getoond om ook echt werk van dergelijke hervormingen te maken. Rusland gaat nog steeds gebukt onder zwakke ‘checks and balances’, corruptie en nepotisme. Dit blijkt ook uit de recente maatregelen om onafhankelijke media aan banden te leggen en uit de verdere inperking van daadwerkelijke politieke activiteit.
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in de jaren 90, werden staatsbedrijven in snel tempo geprivatiseerd. Hiervan profiteerden alleen de vermogende Russen (de ‘oude oligarchen’): zij kochten ondernemingen ver onder de actuele marktwaarde op. De politieke partij van Poetin draaide dit weer terug via gedwongen nationalisatie. Op dit moment zijn door de staat gecontroleerde ondernemingen goed voor bijna drie vierde van het Russische BBP. Nu de Kremlin-gezinde ‘nieuwe oligarchen’ het voor het zeggen hebben bij de grootste Russische ondernemingen, is door het gebrek aan concurrentie de efficiëntie van de productie niet verbeterd. Al jaren geleden pleitten verschillende economisch adviseurs[2] voor privatisering om voor meer concurrentie te zorgen. Tot nu toe zijn deze plannen echter niet van de plank gekomen (zie onderstaande tabel) en we verwachten ook geen vooruitgang op dit punt. Het Russische bedrijfsleven wordt gedomineerd door een kleine groep intimi rond Poetin die weinig belang hebben bij markthervormingen of meer concurrentie. Met andere woorden, de belangen van de politieke elite zijn te groot en laten geen significante wijzigingen in het huidige economische model toe. Stabiliteit en veiligheid (in zowel economisch als maatschappelijk opzicht) staan boven aan de agenda van Poetin. Structurele economische hervormingen zijn onder het huidige politieke stelsel lastig te verwezenlijken.
Op de langere termijn kan eventuele machtsoverdracht onzekerheid creëren …
Indien hij opnieuw verkozen wordt, zal Poetin aan het einde van zijn nieuwe termijn van zes jaar 72 zijn. Gezien zijn leeftijd, maar ook omdat een derde termijn grondwettelijk niet is toegestaan, wordt er steeds meer gespeculeerd of Poetin de komende jaren op de een of andere manier de macht gaat overdragen en hoe dit in zijn werkt zal gaan. In het geval van een machtsoverdracht zal Poetin wellicht een vertrouweling naar voren willen schuiven die hij kan sturen. In dat geval kan hij zijn veiligheid en zijn vermogen ook na zijn aftreden blijven bewaken. Zo is hij in 1999 zelf ook aan de macht gekomen onder toenmalig president Boris Yeltsin. Eerst was hij premier onder Yeltsin en daarna werd hij president. De keuze van premier kan dan ook een belangrijke indicatie geven wie Poetin als zijn opvolger ziet. Algemeen wordt verwacht dat de impopulaire Dmitry Medvedev na de verkiezingen het veld moet ruimen.
Tot de belangrijkste namen die zijn genoemd als mogelijke opvolgers, behoren onder meer Sergei Shoigu (minister van Defensie), Nikolai Patrushev (voormalig directeur van de Federale Veiligheidsdienst FSB en secretaris van de Veiligheidsraad), Sergei Sobyanin (burgemeester van Moskou) en Igor Shuvalov (voormalig stafchef van Poetin, al maakt hij gezien zijn impopulariteit minder kans). Van deze vier kandidaten lijkt Shoigu de beste papieren te hebben. Hij kan bogen op een lange politieke carrière, kan rekenen op de steun van het leger, is populair vanwege de militaire rol in Syrië en gaat vaak samen met Poetin op vakantie. Patrushev behoort echter tot de machtige Siloviki factie binnen de veiligheids- en inlichtingendiensten in het Kremlin. Dit kan zijn kandidatuur steunen. Sobyanin mist een eigen netwerk en invloed, geniet niet veel steun onder de bevolking en mist uitstraling. Door deze kenmerken is hij mogelijk een geschikte kandidaat voor Poetin, omdat hij dan achter de schermen kan blijven regeren.
… en we verwachten dat de interne strijd in het Kremlin toeneemt …
Bij een machtsoverdracht staat er veel op het spel. De meeste Poetin-getrouwen binnen het Kremlin hebben hun positie en hun rijkdom aan hem te danken. We verwachten dan ook dat in de komende jaren vaker tekenen van een interne machtsstrijd naar buiten zullen komen. Een duidelijk teken aan de wand in dit verband is de arrestatie in 2016 van Alexei Ulyukayev, de relatief liberale minister van Economische Zaken. Volgens geruchten zou zijn aanhouding zijn geregisseerd door Igor Sechin, voormalig premier en huidig CEO van Rosneft. Andere mogelijke symptomen van de machtsstrijd zijn politiek gemotiveerde rechtszaken en onderzoeken, inbeslagnemingen en zelfs moordaanslagen. Om de toenemende ontevredenheid onder de bevolking te sussen, zal het Kremlin wellicht overgaan tot gerichte campagnes ter bestrijding van corruptie. Hierdoor kan het beleggingsklimaat in Rusland verslechteren omdat buitenlandse investeerders liever niet verwikkeld raken in de intriges binnen het Kremlin (zie: Focus Opkomend Europa: Belangrijkste risico’s ).
… maar Poetin zou kunnen besluiten om ook na 2024 aan te blijven
Poetin heeft (nog) niet aangegeven dat hij van plan is om terug te treden. Het is goed mogelijk dat hij tot de conclusie komt dat het risico voor hemzelf en zijn intimi te groot is als hij terugtreedt. In plaats daarvan kan hij ervoor kiezen om na 2024 informeel aan de macht te blijven in de functie van premier, zoals Putin in 2008 in een vergelijkbare situatie Medvedev naar voren schoof als president. Een ander alternatief is dat de regering probeert de grondwet te wijzigen, zodat Poetin zich kandidaat kan stellen voor een derde termijn. Poetin heeft in het verleden in toespraken deze optie verworpen.
Als Poetin besluit om na 2024 aan de macht te blijven, neemt het risico van een niet geplande opvolging toe, mocht hij onverwacht komen te overlijden. De beleidsvorming in Rusland is steeds meer gedeïnstitutionaliseerd. De laatste jaren draait alles om de informele relaties met de president. Als aan dit systeem een abrupt en onverwacht einde komt, zal dit waarschijnlijk op de korte termijn onzekerheid veroorzaken. Door het ontbreken van sterke instellingen die de huidige leider overleven, breekt dan binnen de elite een gevecht uit om het ontstane vacuüm op te vullen met onrust op de financiële markten als gevolg.
