Zondag 4 december is de dag waarop de Italianen zich uit mogen spreken over plannen van hun premier Matteo Renzi. Hij wil de politieke besluitvorming van zijn land op de schop gooien. De uitslag is niet alleen belangrijk voor de toekomst van Italië. De hele Europese Unie kijkt naar de uitkomst. Analisten van KBL bespreken wat de consequenties kunnen zijn.
Het komende referendum wil de hoge kosten van de centrale en lokale overheden aanpakken en een einde maken aan het tweekamerstelsel in Italië. Twee organen hebben evenveel macht, maar dat heeft in het verleden vaak tot politieke impasses geleid.
Om hier een einde aan te maken, stelt premier Matteo Renzi voor om het besluitvormingssysteem te beperken tot slechts één orgaan. Het Italiaanse Huis van Afgevaardigden zou het laatste woord moeten krijgen over onder meer de dagelijkse wetgevingsbesluiten. De Senaat zou omgevormd moeten worden tot een veel kleiner orgaan met aanzienlijk minder macht, maar zou nog wel steeds een stem hebben bij grondwettelijke aangelegenheden.
Aan het begin van de campagne heeft Renzi herhaaldelijk gezegd dat hij aftreedt bij een negatieve uitkomst. Wat recenter kwam hij hierop terug: dit referendum gaat feitelijk niet over hem en een discussie over de toekomst van de premier zou de aandacht van de merites van de hervormingen afleiden. De laatste dagen heeft hij echter weer laten doorschemeren hij niet aan de macht zal blijven als hij zou verliezen.
Recente peilingen wijzen op een groeiende meerderheid voor het Nee-kamp. De drie meest recente peilingen in de afgelopen week duiden op een voorsprong voor de tegenstemmers van vijf tot zeven
procentpunt. De zwevende kiezers zijn echter nog niet meegeteld, terwijl zij een groep van zo’n 20% vormen. Daarmee is de uitslag hoogst onzeker. Desalniettemin rekenen de bookmakers op een duidelijke voorkeur voor “Nee”: Ladbrokes schat de kans dat de tegenstemmers winnen op circa 75%. Terwijl een “Ja” de macht van Renzi zou onderstrepen, zou een “Nee” als antwoord op dit belangrijke project schade toebrengen aan de reputatie van Renzi als hervormer.
Drie scenario’s
Ja
KBL onderscheidt in principe drie mogelijke scenario’s bij dit referendum. Een positieve uitkomst biedt voor de Italiaanse overheid de meeste stabiliteit. Een “Ja” zou ook meer stabiliteit verschaffen aan de derde economie van de eurozone (die ook fragiel is). Dit scenario zou volgens KBL betekenen dat de kans op een nieuwe eurozonecrisis op de korte termijn zou afnemen.
Doormodderen
Een voor renzi negatieve uitkomst lijkt waarschijnlijker. Dat zou slecht nieuws zijn voor de politieke stabiliteit en mogelijk tot marktvolatiliteit leiden, maar KBL acht de kans niet groot dat de markten hierdoor ontwricht raken. Zelfs als Renzi aftreedt, zal de Italiaanse president Sergio Mattarella (aan het roer sinds 2015 en duidelijk op stabiliteit gericht) waarschijnlijk vervroegde parlementaire verkiezingen proberen te voorkomen: hij zal ofwel Renzi overhalen om een minderheids- of tussentijdse regering te leiden, of hij zal voor een regering geleid door technocraten kiezen, zoals vijf jaar geleden met Mario Monti het geval was. Er zou dus een regering met minder macht komen die in ieder geval de kans zou hebben om in te vallen tot de volgende reguliere algemene verkiezingen in Italië in 2018.
Nee
De slechtste uitkomst voor de markten en voor de politieke stabiliteit zou een duidelijk “Nee” zijn. Zo’n uitkomst zou direct tussen april en juni 2017 tot vervroegde verkiezingen leiden. In dat geval zou de opkomst van het populisme waarschijnlijk doorzetten, onder aanvoering van de euro- en EU-sceptische M5S-party (de Vijfsterrenbeweging). In een extreem scenario zou deze partij zelfs op een referendum over het uittreden van Italië uit de EU, een “Italexit”, kunnen aansturen.
Volgens de peilingen zou MS5 bij algemene verkiezingen bijna 30% – 35% van de stemmen krijgen, bijna evenveel als de Democratische Partij van Renzi. Die partij krijgt momenteel iets meer dan 30% van de stemmingen in de peilingen (5%-punt meer dan bij de vorige verkiezingen). Een dergelijke nek-aan-nekrace vormt mogelijk een systeemrisico voor de eurozone. Enerzijds hebben de Italiaanse banken enorme schuldproblemen. Anderzijds neemt de steun voor de populistische krachten mogelijk toe in landen waar verkiezingen worden gehouden, uiteenlopend van Frankrijk en Nederland tot Duitsland. Dit scenario lijkt ons het minst waarschijnlijk, maar het kan niet worden uitgesloten.
Onder dergelijke omstandigheden zou er op basis van de bestaande verkiezingswetgeving in Italië echter niets daadwerkelijk veranderen: M5S heeft nog nooit een alliantie met andere kleinere partijen gevormd (en zal dat ook nooit gaan doen) om de meerderheid van de stemmen in het Huis van Afgevaardigden en de Senaat te krijgen. De Democratische Partij van Renzi heeft dat de afgelopen jaren echter wel gedaan. Renzi zou in een dergelijk scenario niet langer zijn partij aanvoeren, maar zou nog wel steeds macht hebben in het Huis van Afgevaardigden. Daarom moeten we ook opletten of hij van daaruit mogelijk op hervorming van de verkiezingswetgeving aanstuurt.
KBL zegt moeilijk te kunnen inschatten hoeveel risico de markten al hebben ingeprijsd. Een “Nee” lijkt echter het centrale scenario te zijn. Mocht er een onverwacht “Ja” uit de stembussen rollen, wat gezien de enorme hoeveelheid zwevende kiezers niet onmogelijk is, dan zou dit tot een positieve marktreactie op de aandelenmarkten en een verkrapping van de risicoopslag op Italiaanse staatsobligaties leiden. In het geval van een “Nee” lijken een grotere volatiliteit en tegengestelde marktbewegingen waarschijnlijk.
